آمار بالای مرگ و میر افراد بر اثر فعالیت های پر خطر و سخت ساختمانی مانند گودبرداری، تخریب، کار در ارتفاع و … باعث شده است که در سال های اخیر ایمنی در کارگاه ساختمانی جزو ضروری ترین فعالیت های حوزه ساختمان به شمار رود. منظور از hse در پروژه های عمرانی چیست؟ تجهیزات حفاظت فردی کار در ارتفاع شامل چه مواردی است؟
در این مقاله جامع قصد داریم تمامی موارد کاربردی و مهم hse یا همان ایمنی در کارگاه ساختمانی را مطرح کنیم.
در این مقاله جامع چه می آموزیم؟
- تعریف HSE
- ایمنی در کارگاه ساختمانی
- کاربرد HSE در پروژه ساختمانی
- بررسی ضوابط ایمنی در کارگاه ساختمانی
- قانون کار
- عدم توجه به بحث HSE
- پلان HSE
- الزامات HSE در پروژه های عمرانی
- نتیجه‌گیری
- چک‌لیست HSE
۱٫تعریف HSE
کلمه HSE مخفف شده عبارت Health, Safety and Environment است که معنی آن سلامت، ایمنی و محیط زیست است. سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف در جهت حفاظت از محیط زیست و به‌کارگیری اصول و قوانین ایمنی در هنگام کار، اصول و سیستم‌های مدیریتی مشخصی در زمینه فعالیت خود تعیین نموده‌اند که این سیستم مدیریت را HSE می‌نامند.
عدم توجه به این سیستم مدیریتی، هزینه سنگینی را به شرکت‌ها تحمیل نموده و لذا پیشگیری از حوادث، کاری منطقی خواهد بود. مهم‌ترین و اصلی‌ترین کاربرد hse، تأمین امنیت تجهیزات، تأسیسات و کارکنان شرکت می‌باشد.
در اروپا در سال‌های ۱۸۶۰ و امریکا در سال ۱۹۰۸ با فشارهای کارگران و فشارهای اجتماعی، اولین قوانین ساده حمایتی برای کارگران را در رابطه با محیط کار و حوادث ناشی از کار تدوین و انجمن دلفوس در فرانسه در سال ۱۸۶۷ تشکیل گردید و بر اساس قانون این انجمن ، صاحب کارخانه علاوه بر پرداخت مزد ، وظیفه داشت به شرایط جسمی و روحی کارگران نیز توجه نماید. در آلمان نیز حمایت عمومی از کارگران در مقابل حوادث و بیماری‌های ناشی از کار با تدوین قوانین در سال ۱۸۶۹ تأمین شد .
کشور ایران از نخستین سال تأسیس سازمان بین‌المللی کار، یعنی از سال ۱۹۱۹ عضو آن سازمان گردید و در سال ۱۹۴۵ برای نخستین بار هیئت نمایندگی کاملی از جانب ایران در کنفرانس بین‌المللی کار، شرکت و با تأسیس وزارت کار، روابط بین سازمان و ایران فعال‌تر گردید. در ایران پس از جمع‌بندی کارهای گذشته و مطالعات تطبیقی اسناد و مدارک فنی و منابع خارجی، در سال ۱۹۸۷ تصمیم گرفته شد که تعیین چهارچوب، اولویت‌های شیوه تدوین و دامنه شمول و کاربرد مجموعه مقررات ساختمانی به کمیته فنی متشکل از صاحب‌نظران و متخصصان ایرانی از رشته‌های مختلف مرتبط با امر ساختمان واگذار و علاوه بر آن کمیته اجرایی متشکل از نمایندگان دستگاهها و مراکز علمی و تحقیقاتی مرتبط با امور تدوین و اجرای استانداردها، آئین‌نامه‌ها و توصیه‌نامه‌ها جهت انجام هماهنگی‌های اجرایی، تشکیل و فهرست مباحث تهیه و در سال ۱۹۹۳ قوانینی در قالب مبحث دوازدهم با عنوان ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا منتشر و لازم‌الاجرا گردد . همچنین آییننامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی مشتمل بر ۹ فصل و ۳۲۴ ماده، به استناد مواد ۸۵ و ۸۶ قانون کار جمهوری اسلامی ایران در جلسه مورخ ۱۳۸۱/۲/۱۷ شورای عالی حفاظت فنی مورد بررسی نهایی و تائید قرار گرفت و در تاریخ ۱۳۸۱/۶/۹ به تصویب وزیر کار و امور اجتماعی رسید.
- ۱٫ اهمیت توجه به موضوع HSE در پروژه های ساختمانی
با بررسی‌های صورت گرفته در گفتگو با مدیران و پیمانکاران مشخص می‌شود که آن‌ها چندان رقبتی به موضوعات ایمنی، بهداشت و محیط زیست در کار خود نشان نمی‌دهند. همچنین دستگاه‌های اجرایی نیز در این راستا نظارت کاملی ندارند؛ چنانچه در ارزیابی فنی بسیاری از پیمانکاران موارد HSE اصلاً لحاظ نشده است.
در مقایسه با سایر صنعت‌ها و شاخه‌های دیگر در صنعت ساختمان، مشاهده می‌شود که کم مهارت‌ترین افراد به لحاظ شاخص‌های آموزشی ( سطح تحصیلات و گذراندن دوره‌های مختلف ) در پایین‌ترین سطح ممکن قرار دارند ، که معمولاً نیازمند آموزش‌های تخصصی خاص برای کار با ماشین‌آلات تخصصی می‌باشند. پایین بودن سطح آگاهی افراد در این حوزه کاری باعث ایجاد رفتارهای بسیار پرخطر می‌شود.
صنعت ساخت‌وساز از نظر به‌کارگیری پیمانکاران جزئی که زیرمجموعه پیمانکار اصلی می‌باشند و وجود اشخاص حقیقی که به‌صورت خویش‌فرما در کارگاه فعالیت می‌کنند باعث تمایز از دیگر صنایع می‌شوند؛ از سوی دیگر بسیاری از پیمانکاران از قراردادهای دست‌نویس شده با افراد یا پیمانکاران دیگر که بخشی از کار مربوطه به آن‌ها واگذار می‌شود استفاده می‌نمایند ، که عموماً کوچک‌ترین مسائل ایمنی نیز در آن‌ها لحاظ نمی‌شود .
پایین بودن سطح فرهنگی کارگران به‌خصوص در کارگاه‌های ساختمانی سبب می‌شود تا موارد ناهنجاری فرهنگی نظیر استعمال مواد مخدر و سایر موارد ممنوعه در محیط کار در سطح نسبتاً بالایی رواج داشته باشد. نتیجه این موارد ،کاهش سطح هوشیاری و به دنبال آن بروز حوادث کاری است. در کارخانه‌ها و سایر صنایع از طرفی به دلیل آموزش‌های لازم و از سوی دیگر با توجه به ابزارهای کنترلی مناسب که در اختیار مدیریت قرار دارد، احتمال وقوع چنین شرایطی بسیار کمتر از کارگاه‌های عمرانی می‌باشد.
نوع و وضعیت خاص کارگاه‌های عمرانی در مقایسه با سایر فرایندهای صنعتی، خود عامل بروز بسیاری از مخاطرات و مسائل ایمنی است. در کارخانه‌ها، کارها به‌صورت دائمی و تکراری در خطوط تولید انجام می‌شود. این وضعیت تکراری به مدیریت فرصت می‌دهد تا در بهبود وضعیت ارتقای ایمنی تلاش کند؛ درحالی‌که فعالیت‌های انجام‌شده در کارهای عمرانی به‌صورت تکراری نبوده که این موضوع در ساختار کلی تجهیز کارگاه‌ها (وسایل و نیروی انسانی موجود ) نیز به خوبی دیده می‌شود که به دلیل موقتی بودن در پایان پروژه بسیاری از نکات و موارد نادیده گرفته می‌شود.
۲٫ ایمنی در کارگاه ساختمانی
در تجهیز کارگاه باید تمامی انواع وسایل و نیروی انسانی موردنیاز برای حفاظت از افراد محل کارگاه، تجهیزات و ماشین‌آلات در مقابل عوامل اقلیمی، حریق ، جانوران و غیره فراهم شده باشد. در این راستا باید تسهیلات موردنیاز برای سکونت، تهیه مواد غذایی، آب آشامیدنی سالم، وسایل بهداشتی و سایر سرویس‌های لازم فراهم شود. در همین راستا کلیه کارگاه‌های موجود و کارگاه‌هایی که در آینده ایجاد می‌شوند می‌بایست به مقررات عمومی مربوط به حفاظت و بهداشت کار که شامل موارد ذیل می‌باشد عمل نمایند :
۲٫ ۱ ایمنی و بهداشت محیط کارگاه
نیازهای اولیه کارکنان یعنی خوراک ، مسکن و بهداشت باید در محل کارگاه به بهترین نحو برآورده شود. کیفیت و کمیت خوراک در کارگاه، محل مناسب غذاخوری و زمان کافی و منظم برای صرف غذا از اهمیت ویژهای برخوردار است. محل سکونت کارکنان، باید در محیط مناسبی که حتی‌المقدور مصون از تغییرات جوی، باد، باران، سرما و گرما بوده انتخاب و اوقات فراغت کارکنان باید به نحوی مناسب پر شود. کلیه کارگاه‌ها باید آب آشامیدنی سالم به مقدار کافی در دسترس داشته باشند؛ همچنین باید به تعداد کافی دستشویی، توالت و دوش، مطابق اصول بهداشتی برای کارکنان مهیا باشد.
به ازای هر ۲۵ تا ۱۰۰ نفر می‌بایست حداقل یک توالت و از ۱۰۰ نفر به بالا به ازای هر ۳۵ نفر اضافی یک توالت در نظر گرفته شود. شستشو و گندزدایی محیط کار و استراحت کارکنان متناسب با شرایط موجود الزامی می‌باشد.
۲٫ ۲ ایمنی تأسیسات، ماشین‌آلات و غیره به‌کارگیری صحیح ابزار و ماشین‌آلات، می‌تواند عامل مهمی در پیشگیری از وقوع حوادث باشد، لذا باید همواره ماشین‌ها و وسایل نقلیه مربوط به کار توسط افراد آموزش‌دیده ماهر هدایت و نحوه کار آن‌ها دائماً تحت نظر باشد. هنگام استفاده از جرثقیل‌ها و وسایل مشابه، باید از علائم استاندارد استفاده شود؛ ازاین‌رو ضروری است تمام افرادی که با این‌گونه وسایل کار می‌کنند قبلاً آموزش‌های لازم را برای آشنایی و به کار بردن علائم مذکور دیده باشند. اتاق فرمان جرثقیل‌ها باید طوری ساخته و استقرار یافته باشد که راننده همواره دید لازم را برای انجام عملیات داشته باشد. همچنین هدایت ، انتخاب سیم بکسل و زنجیر ، بستن بار به طریق صحیح، محکم کردن و ثابت نمودن بار به حالت تعادل، همراهی کردن بار تا محل تخلیه، باز کردن وسایل بارگیری از بار، بر عهده فرد یا افراد متخصص (ریگر) باشد که دوره آموزشی مخصوص را گذرانده و گواهینامه مربوطه را دریافت کرده باشد . در خصوص استفاده از بالابرها، بلند کردن بار بیش از ظرفیت مجاز ممنوع می‌باشد، همچنین رانندگان بالابرها نباید هنگام داشتن بار، دستگاه را ترک نمایند. ماشین‌ها و ابزارها باید مرتباً بازرسی و توسط افراد ذیصلاح تعمیر و نگهداری شوند.
شکل ۱ راهنمایی و هدایت بار توسط افراد متخصص(ریگر)
۲٫ ۳ مسائل ایمنی که در مورد ادوات برقی باید بررسی شوند
شکل ۲ استفاده از سیستم ارتینگ
کلیه وسایل و ادوات برقی پیمانکاران قبل از ورود به کارگاه می‌بایست مورد بازدید امور ایمنی کارگاه قرار گیرند و از نظر مشخصات زیر بررسی گردند:
- کلیه وسایل برقی باید دارای سیستم اتصال به زمین ( ارت ) باشند و دستگاهها و وسایل و تجهیزات برقی بایستی دارای دوشاخه مناسب باشند.
- جعبه برق مورداستفاده پیمانکار بایستی دارای سیستم اتصال به زمین، فیوز خودکار و کلید خودکار از نوع فیوز مینیاتوری با آمپر مناسب باشند.
- کلیه وسایل و تجهیزات برقی پیمانکاران بایستی سالم و فاقد نواقص باشند.
۲٫ ۴ مقررات ایمنی در ماشین‌آلات ساختمانی
ایمنی ماشین آلات ساختمانی یکی از موارد مهم hse در پروژه های ساختمانی است. دستگاه‌های جابجا کننده و ماشین‌آلات سنگین کارگاهی شامل بولدوزرها، لودرها، گریدرها، غلتک‌ها، دامپتراک‌ها، جرثقیل‌ها، جمبو دریل‌ها، تراک میکسرها و غیره ، علاوه بر اینکه مشمول کلیه مقررات ایمنی ذکر شده می‌باشند، مقررات مشروح در زیر نیز باید در مورد آن‌ها به اجرا گذاشته شود:
- ماشین‌ها باید به کلیه وسایل حفاظتی از قبیل سقف و سایبان مسلح، گارد و پنجره‌های محافظ، مجهز باشد تا راننده را در مقابل سقوط سنگ محافظت نماید.
- غیر از کمک‌راننده و افراد مسئول در کار مربوطه، هیچ شخص دیگری نباید در حوزه کار این‌گونه ماشین‌ها به‌طور آزاد رفت‌وآمد نماید.
- تمیز نمودن ماشین‌آلات در هنگام کار ممنوع می‌باشد. بازرسی منظم این‌گونه دستگاهها باید بر اساس یک روش مشخص و طبق روش و چک‌لیست بازرسی فنی باشد.
- کلیه ماشین‌آلات باید دارای کلید قطع کن اضطراری نزدیک به محل اپراتور باشند.
- از سیم بکسل جرثقیل‌ها و وینچ ها ، باید در فواصل زمانی مناسب بر اساس استانداردها و مشخصات همراه ماشین، بازرسی فنی به عمل آید و در صورت عدم انطباق شرایط موجود با مشخصات مزبور، اقدام به تعویض آن‌ها نمود.
شکل ۳ نمونه‌ای از یک وینچ صنعتی
راننده، مسئول حفاظت و نگهداری وینچ ها و مسئول گزارش هرگونه نقص مربوط به خودرو بوده و می‌بایست از استاندارد بودن قالب، ضامن قالب و عدم زنگ‌زدگی زنجیرها اطمینان حاصل نماید . لیمیت سوئیچ‌ها (سوئیچ‌های بازدارنده) جرثقیل‌ها و وینچ‌ها که وسیله‌ای الکترومکانیکی برای کنترل حد، حالت، نمایش وضعیت، و سایر موارد می‌باشند می‌بایست هر روز قبل از اجرای عملیات ، بازرسی و صحت کارکرد آن‌ها کنترل شود .
شکل ۴ انواع مختلفی از لیمیت سوئیچ‌ها
گرچه سرعت حرکت این‌گونه ماشین‌ها بسیار کم و فریب‌دهنده است، ولی سوار و پیاده شدن از این ماشین‌ها، در حالت کار بایستی ممنوع گردد.
- قالب انتهای سیم بکسل ها در زمان بیکاری باید به نحوه مطمئن بسته باشد.
- کلیه دستگاهها شامل جرثقیل، لیفت‌تراک و شمع کوب بایستی در تعمیرگاه کارگاه مورد بازرسی فنی قرار گیرند و سلامت آن‌ها مورد تأیید مقامات ذیصلاح و ایمنی در کارگاه ساختمانی قرار گیرد.
- باید از ورود و استفاده از دستگاه‌هایی که دارای نقص فنی و نشتی روغن، گازوئیل و یا بنزین می‌باشند در کارگاه جلوگیری به عمل آید.
- رانندگان وسایل نقلیه سنگین ویژه از قبیل لودر، بیل مکانیکی، بلدوزر و… علاوه بر گواهینامه پایه‌یک بایستی دارای گواهینامه ویژه خودروی مربوطه نیز باشند.
- کلیه وسایل نقلیه پیمانکار بایستی از نظر فنی سالم و از نظر وضع ظاهری نیز دارای شرایط مناسبی باشند.
- در مسیرهای تردد کلیه رانندگان، پیمانکار بایستی محدودیت سرعت را طبق تابلوهای نصب‌شده رعایت نموده و از سرعت غیرمجاز خودداری نمایند.
- حمل مسافر به‌وسیله ماشین‌های مکانیکی مطلقاً ممنوع می‌باشد.
- در کامیون‌های حامل بار، سوارشدن روی بار و یا در کنار بار اکیداً ممنوع است.
- استفاده از وسایل نقلیه و دستگاه‌های مکانیکی پیمانکار که دارای نقص فنی باشند ممنوع است.
- حمل بار خارج از ظرفیت وانت و کامیون ممنوع است.
۲٫ ۵ ایمنی پل‌ها، نرده‌ها، حفاظها، حفره‌ها
شکل ۵ الزامات ایمنی کار در ارتفاع
2. 5. 1 ایمنی داربست و کار در ارتفاع
تعریف: داربست تکیه‌گاهی است موقتی که هنگام اجرای عملیات ساختمانی در ارتفاع، برای نگهداری و حفظ کارگران، مصالح ساختمانی و ابزار کار استفاده می‌شود. داربست‌ها بسته به نوع استقرار به‌صورت ساده، معلق، پیش‌آمده، قابل‌نوسان، مستقل، برجی و غیره به کار می‌روند.
شکل ۶ انواع داربست‌های پرکاربرد
ایمنی در برپا کردن داربست :
داربست باید با اصول صحیح طراحی شود، به‌نحوی‌که اجزا و تکیه‌گاه‌های آن ظرفیت پذیرش ۴ برابر بار یا فشار موردنظر را داشته باشند. نصب، تغییر، تعمیر و یا پیاده نمودن اجزای داربست باید توسط داربست بند ماهر انجام پذیرفته و قبل از بهره‌برداری، توسط شخص ذیصلاح مورد بازرسی و کنترل قرار گیرد. سکوهای کار، راه‌های عبور و پلکان داربست، باید دارای ابعادی باشند که افراد را از خطر سقوط مصون دارند. سکوهای کار باید مجهز به نرده و تور حفاظتی مقاوم با حداقل ارتفاع یک متر باشند. تخته‌های جایگاه باید طوری قرار گیرند که ابزار و مصالح از لابه‌لای آن به پایین سقوط نکنند. وقتی فاصله جایگاه داربست از زمین بیش از یک و نیم متر باشد، باید برای رسیدن به جایگاه، نردبان یا معبر مطمئنی تعبیه گردد. پایه‌های داربست نباید مستقیماً روی زمین گذاشته شوند، بلکه باید روی شالوده مناسبی که قابلیت توزیع بار وارده را دارا باشد، قرار گیرند. پایه‌های داربست‌ها باید بر کف محکم و قابل‌اطمینانی متکی بوده و به‌طور مطمئنی مهار شوند تا مانع نوسان و جابجایی آن گردند. همچنین داربست‌ها باید به قسمت‌هایی از ساختمان که ثابت و مقاوم هستند متکی باشند. داربست‌های بلند متحرک باید در جاهای مسطح استقرار یافته و چرخ‌های آن‌ها به‌وسیله ضامن تثبیت شوند. درصورتی‌که قرار است از وسایل موتوری یا هر وسیله دیگری به داربست، بارهای افقی وارد نماید، باید بار وارده در محاسبات منظور شوند، در کلیه داربست‌ها باید وسایلی تعبیه شود که از نوسان یا لرزش داربست در موقع کار کردن کارگران جلوگیری کند. داربست‌ها باید حداقل در هر ۱۰ متر ارتفاع، به‌وسیله مهاری به ساختمان محکم شده باشند. اطراف جایگاه داربست‌هایی که در ارتفاع بیش از ۴ متر از زمین یا کف قرار دارند، به‌استثنای محلی که برای عبور کارگران یا حمل مصالح اختصاص‌یافته، باید با حفاظ مناسب محصور شده باشد، ارتفاع این حفاظ نباید از ۱ متر کمتر و از ۲/۱ متر بیشتر باشد. داربست‌ها پس از استقرار باید توسط شخص مسئول و ذیصلاح مورد بازرسی و کنترل قرار گیرند، همچنین در فواصل زمانی معین، پس از استفاده از داربست، بعد از هر تغییر و یا وقفه در کار، باید استحکام و ایستایی داربست مجدداً مورد تائید قرار گیرد.
شکل ۷ پیاده نمودن اجزای داربست توسط داربست بند ماهر
ایمنی حین استفاده از داربست:
استفاده از کلاه و کمربند ایمنی که یک سر آن به کمر کارگر و سر دیگر آن به محل مناسبی متصل شده باشد، برای کار روی سکوهای مرتفع الزامی است.کارگران می‌توانند روی سکوهای مرتفع مشغول به کار شوند که از نظر روحی و جسمی از سلامت کامل برخوردار باشند. در مواقعی که هوا طوفانی و باد شدید می‌وزد، باید از کار کردن کارگران روی داربست جلوگیری شود. همچنین در مواردی که روی جایگاه داربست ، برف و یا یخ وجود داشته باشد، نباید کارگران کار کنند، مگر اینکه برف یا یخ را کاملاً برداشته و ماسه نرم روی آن بریزند تا سر خوردن کارگران جلوگیری به عمل آید. وقتی کارگران در طبقات مختلف داربست مشغول کار هستند، باید طبقات زیرین دارای توری مناسبی باشند که از ریختن اتفاقی مصالح یا افتادن ابزار روی کارگران ممانعت شود. هنگامی‌که در مجاورت خطوط نیروی برق احتیاج به نصب داربست باشد، باید قبلاً مراتب به اطلاع اداره برق برسد. مصالح ساختمانی نباید به مقدار زیاد روی سکوها انباشته شوند، مگر مصالحی که برای کار تدریجی موردنیاز باشند. در داربست‌های معلق یا نوسانی، نباید از یک جایگاه ( در نظر گرفتن مکان‌های دیگر) برای انباشتن مصالح استفاده شود ، همچنین در یک جایگاه، کار کردن بیش از دو نفر مجاز نیست. بعد از اتمام روزانه باید تمامی ابزار و مصالح از روی داربست برداشته شود.
۲٫ ۵٫ ۲ ایمنی در نردبان
نردبان وسیله ایست ثابت یا متحرک به منظور بالا رفتن یا پایین آمدن مورداستفاده قرار می‌گیرد. انواع نردبان‌ها عبارت‌اند از: نردبان ثابت، متحرک، قابل‌حمل، دوطرفه،کشویی و…
شکل ۸ چند نمونه از نردبان‌های قابل‌حمل
شکل ۹ ضوابط اجرایی استفاده از نردبان‌ها
ویژگی‌ها و موارد کاربرد:
کلیه نردبان‌هایی که در کارهای ساختمانی مورداستفاده قرار می‌گیرند، باید از لحاظ مشخصات مطابق با استانداردهای معتبر بوده و توسط افراد ذیصلاح، طراحی و ساخته شده باشند، تکیه‌گاه‌ها، پایه‌ها و سایر اعضای نردبان باید استحکام کافی برای تحمل بارهای وارده را داشته باشند. مواردی که در هنگام استفاده از نردبان باید مورد توجه قرار گیرند به قرار زیر است:
– فاصله پای نردبان از دیوار می‌بایست حداقل یک‌چهارم ارتفاع نردبان باشد. به‌عنوان مثال برای نردبانی با ارتفاع ۸ متر، فاصله پایه از دیوار حداقل باید ۴ متر باشد. (شکل۹-الف)
– نردبان را باید در محلی قرار داد که احتمال نشست یا فرورفتگی تکیه‌گاه وجود نداشته باشد. (شکل ۹-ب)
– برای اینکه رفت و آمد روی نردبان به سهولت صورت گیرد باید فاصله پله‌ها حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر باشد .
– افزودن طول نردبان به‌وسیله قرار دادن جعبه یا بشکه در زیر پایه‌ها و یا اتصال دو نردبان کوتاه برای دستیابی به طول بیشتر ممنوع است . نردبان‌های یک‌طرفه به طول بیش از ۱۰ متر نباید به کار برده شوند. (شکل ۹-ج)
– انتهای نردبان باید حداقل یک متر از تراز کفی که برای رسیدن به آن مورداستفاده قرار می‌گیرد، بالاتر واقع شود. عرض سکوی که برای پیاده شدن از نردبان در بالا قرار می‌گیرد ، نباید از ۰٫۵ متر کمتر باشد. این سکو باید به‌وسیله نرده محافظت شود.
– در نردبان‌های دوطرفه، لولای بالا باید همواره روغن‌کاری شود ، به‌طوری‌که حرکت آن به سهولت انجام پذیرد. معمولاً نردبان‌های کشویی تا طول ۱۰ متر دو قطعه و بلندتر از آن سه قطعه هستند، در این نردبان‌ها باید در محل اتصال قطعات و کشوها، ضامن تعبیه شده باشد و قبل از استفاده ، از ثابت بودن محل اتصال اطمینان حاصل شود.
– نردبان نباید رنگ‌آمیزی شود و پایه‌ها و پله‌های آن باید عاری از مواد روغنی و لغزنده باشد . نردبان‌هایی که پله‌ها و یا پایه‌های آن معیوب هستند و یا دارای ترک و نقض می‌باشند، نباید مورداستفاده قرار گیرند.
۲٫ ۶ ایمنی در عملیات حفاری کانال، گودال و پل‌ها
رعایت اجرای مقررات مشروح در زیر توسط پیمانکار الزامی است:
- قبل از شروع حفاری پیمانکار بایستی پروانه کار حفاری را به‌صورت کتبی از کارفرما اخذ نماید.
- حفر کانال بایستی از بالا به پایین صورت پذیرد.
- در خاک‌های سست جهت جلوگیری از ریزش ، لازم است تدابیر و اقدامات مهاربندی با چوب بر روی دیوارهای کانال به عمل آید.
- در صورت عبور لوله و کابل در منطقه مورد حفاری ، استعلام از واحد برق و تأسیسات جهت کسب اطلاع از مسیر و رعایت اصول ایمنی مربوطه ضروری می‌باشد.
- خاک‌برداری از پی که امکان ریزش را فراهم کند مجاز نمی‌باشد.
- هنگامی‌که نفرات پیمانکار در داخل کانال و گودال مشغول حفاری می‌باشند، حضور سرپرست مربوطه در محل کار ضروری است. در صورت حفاری به روش عمودی در کانال‌های حفرشده با عمق بیش از ۱۲۰ سانتیمتر دیواره‌های کانال بایستی تخته‌کوبی شوند و با استفاده از جک‌های افقی محافظت گردند و تخته‌ها مجاور یکدیگر قرار داده شوند تا با این کار خطر ریزش از بین رود .
- تخته‌های مناسب در فواصل لازم جهت عبور کارکنان از روی کانال مستقر گردد.
- در عملیات حفاری بخصوص در عمق بیش از ۱۲۰ سانتیمتر کارکنان بایستی از کلاه ایمنی مناسب استفاده نمایند.
- برای بالا و پایین رفتن افراد از داخل کانال باید از نردبان استفاده شود.
- خاک‌های حفاری‌شده بایستی درفاصله ۶۰ سانتی‌متری تا کانال و گودال به طریقی ریخته شود که منجر به ریزش مجدد در داخل کانال نشود.
- محل‌های حفاری‌شده در تاریکی شب ، بایستی از روشنایی لازم جهت جلوگیری از سقوط افراد به داخل آن برخوردار باشند.
- اطراف محل خاک‌برداری شده بایستی نوار خطر و یا شبرنگ نصب گردد.
- در صورت عملیات شمع کوبی در اطراف محل کانال کنی، کار کردن افراد در داخل کانال ممنوع می‌باشد.
- کارگرانی که کار کنده‌کاری و شکستن سنگ‌ها را به عهده دارند بایستی از عینک ایمنی استفاده نمایند.
- قبل از شروع به کار بایستی وضعیت زمین توسط سرپرست مربوطه مورد بررسی قرارگرفته و از نقشه تأسیسات و سرویس‌های زیرزمینی محل کار خود آگاه شوند .
- همیشه با هوشیاری و دقت لازم مواظب ماشین‌آلات و کارکنان شاغل اطراف خود باشید.
- از موانع خطرناک از قبیل کابل‌های برق بالای سر خود که حادثه‌آفرین می‌باشند هیچ‌وقت غافل نباشید.
- در موقع بارگیری ، ایمنی و سلامت رانندگان کامیون‌ها را نیز در نظر بگیرید.
- هرگز در هنگام بارگیری و باربری اقدام به سوار کردن مسافر ننمایید.
- هنگام ترک وسیله نقلیه باکت دستگاه را پایین آورده و روی زمین قرار دهید.
- نقص فنی دستگاه را به‌محض اطلاع گزارش دهید.
۲٫ ۷ حفاظ گذاری دستگاهها
ازجمله موضوعات بسیار مهم در امر ایمن‌سازی ماشین‌آلات صنعتی، نصب حفاظ های مناسب جهت جلوگیری از آسیب‌های ناشی از چگونگی کارکرد ماشین و برخورد کارگران با آن می‌باشد که در اغلب موارد قابل‌پیشگیری خواهد بود، تعداد بی‌شماری از ماشین‌آلات صنعتی با توجه به عدم بررسی دقیق خطرات احتمالی ناشی از ساختار فیزیکی آن در زمان تولید به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شوند که اپراتور در حین کار بتواند به قسمت‌های باز دسترسی پیدا کند. لازم به ذکر است در برخی موارد مانند الکترو موتورهای نصب شده در زیر دستگاهها و یا سایر موارد مشابه انتقال نیرو، این قسمت های باز در مواجهه مستقیم با کارگر یا اپراتور نمی‌باشد، لیکن در اثر رفتارهای ناگهانی اشخاص می‌توانند ایجاد حادثه نمایند. لازم است حفاظ، جزئی از ماشین باشد تا مشکلی برای روغن‌کاری، بازرسی، تنظیم و تعمیر ماشین به وجود نیاورد تا بتواند مدت مدیدی با حداقل مراقبت، مورداستفاده و در مقابل فرسودگی و ضربه ، آتش و مواد خورنده مقاومت کند. همچنین حفاظ باید به گونه طراحی و نصب‌شده باشد تا خود منبع ایجاد خطر نباشد (دارای اجزایی نباشد که موجب حادثه گردد)، در مقابل حوادث پیش‌بینی‌نشده نیز نقش حفاظتی ایفا نماید. قبل از شروع کار دقت شود که حفاظ ایمنی ماشین‌آلات کامل و سالم بوده و به‌طور صحیح روی دستگاه نصب‌شده باشد. پس از انجام هرگونه تعمیر، سرویس و تنظیم، حفاظ دستگاه سر جای خود نصب گردد. ماشین در حین عملیات ، نباید روغن‌کاری و نظافت شود.
شکل ۱۰ استفاده از حفاظ مناسب در قسمت‌های باز دستگاه
۲٫ ۸ ایمنی در تجهیزات فردی
۲٫ ۸٫ ۱ تجهیزات فردی
شکل ۱۱ تجهیزات حفاظت فردی
تجهیزات حفاظت فردی یکی از مهم ترین قسمت های ایمنی در کارگاه ساختمانی است که برای مقابله با خطرات ناشی از کار استفاده می‌شوند، به شرح زیر می‌باشند.
-کلاه ایمنی:
از مهم‌ترین لوازم ایمنی انفرادی است که عدم استفاده از آن می‌تواند خطرات جانی جبران‌ناپذیری را به وجود آورد. در مواقعی که احتمال افتادن اشیا از بالا و برخورد آن‌ها با سر وجود داشته باشد و یا اینکه احتمال برخورد سر با موانعی در محیط کار باشد استفاده از کلاه ایمنی و حفاظت از سر الزامی است. بر اساس آمار ارائه‌شده توسط سازمان جهانی کار ، جراحات ناحیه سر حدود ۱۰ درصد حوادث صنعتی را به خود اختصاص می‌دهند. کلاه ایمنی باید بدنه مقاوم و محکمی داشته باشد تا در برابر برخورد اجسام خارجی مقاومت لازم را از خود نشان بدهد .
شکل ۱۲ نمونه‌ای از کلاه ایمنی پرکاربرد مناسب برای کارگران
عینک و نقاب‌های حفاظتی:
در بسیاری از مشاغل باید از چشمان در مقابل ذرات شناور و اجسام خارجی، بخار و تشعشعات، محافظت به عمل آید. ممکن است تمام صورت هم در مقابل تحریکات مکانیکی و حرارتی، تشعشعات و یا محرک‌های شیمیایی نیاز به محافظت داشته باشد. نتایج برخی از مطالعات نشان می‌دهد که ۵ درصد کل حوادث ، منجر به آسیب به چشم‌ها می‌شود. علل عمده و اصلی جراحات چشمی ، اجسام پرتاب شده به‌ویژه کار با چرخه سمباده و سنگ‌زنی، مواد خورنده، تشعشعات زیان‌آور و تشعشعات حرارتی، پاشش مایعات شیمیایی و گازها و بخارات هستند.
شکل ۱۳ استفاده از عینک و نقاب‌های حفاظتی مناسب
کفش و پوتین حفاظتی:
سقوط اشیاء سنگین و تیز، بر روی پا به‌خصوص بر روی پنجه می‌تواند منجر به ایجاد جراحات شدید شود که این امر اغلب در بین کارگران صنایع نظیر معدنکاری، راه و ساختمان و… اتفاق می‌افتد. مهم‌ترین فاکتور در انتخاب حفاظ‌های پا تناسب آن‌ها با انواع خطرات موجود است. حفاظ‌های پا بر اساس شکل، ناحیه مورد حفاظت، جنس و بعضی از فاکتورهای دیگر به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند.
شکل ۱۴ استفاده از کفش و پوتین حفاظتی مناسب
دستکش:
برای حفاظت دست کارگرانی که با اشیاء داغ، تیز، برنده و خشن و یا مواد خورنده و تحریک‌کننده پوست و برق سر و کار دارند، باید دستکش‌های حفاظتی استاندارد و ساق دار، متناسب با نوع کار و خطرهای مربوط تهیه و در اختیار آنان قرار داده شود .
شکل ۱۵ استفاده از دستکش حفاظتی مناسب
ماسک حفاظتی (رسپیراتور ) :
در مواردی که جلوگیری از انتشار گردوغبار، گازها و بخارهای شیمیایی زیان‌آور و یا تهویه محیط آلوده ، از لحاظ فنی ممکن نباشد، باید رسپیراتور استاندارد، مناسب با نوع کار، شرایط محیط و خطرهای مربوط، تهیه و در اختیار کارگران قرار داده شود. رسپیراتورها مجموعه تجهیزاتی هستند که برای حفاظت از سیستم تنفسی فرد در محیط‌های حاوی گرد غبار یا گاز و بخار مورداستفاده قرار می‌گیرند.
شکل ۱۶ استفاده از رسپیراتور برای حفاظت سیستم تنفسی
کمربند و هارنس :
این تجهیزات به‌طور موقت یا دائم می‌توانند به نقاط ثابت نظیر نردبان‌ها، برج‌ها، پل‌ها، آنتن‌ها و تکیه‌گاه مناسب وصل شده و از طرف دیگر با اتصال به کمربند یا یراق ایمنی ، کاربر را از سقوط در هنگام بالا رفتن و صعود از ارتفاعات پیشگیری می‌نماید.
شکل ۱۷ استفاده از کمربند و هارنس مناسب
لباس‌های ایمنی:
خطرات عمده تهدیدکننده بدن، خطرات شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی هستند. لباس بایستی با توجه به خطراتی که در حین کار برای کارگر پیش می‌آید انتخاب و به ترتیبی باشد که از بروز خطرات تا حد ممکن جلوگیری نماید. برای جوشکاری و مشاغل مشابه آن که کارگران در معرض پرتاب جرقه و سوختگی قرار دارند، باید لباس کار مقاوم استاندارد در برابر جرقه و آتش، تهیه و در اختیار آنان قرار گیرد. کارگرانی که در جوار ماشین‌آلات مشغول کار هستند باید لباس کاری بپوشند که هیچ قسمت آن باز و یا پاره نباشد.
شکل ۱۸ استفاده از لباس‌های ایمنی مناسب
سایر وسایل متناسب با نوع کار
استفاده از سربند و موبندها، وسایل حفاظت از سیستم شنوایی همانند ایرماف و ایربلاک ها ، انواع ماسک‌های متناسب با نوع فیلتراسیون هوا و حفاظت از سایر اندام بدن مانند ساق پاها، کارگران را از خطر محافظت می‌کند. پیمانکار موظف است وسایل فوق را متناسب با نوع کار فراهم نموده و ضمن دادن آموزش‌های لازم به کارگران، مراقبت نماید که از وسایل، استفاده صحیح به عمل آید. عدم استفاده از وسایل حفاظتی، قصور در انجام‌وظیفه محسوب می‌گردد.
۲٫ ۸٫ ۲ موارد کاربرد وسایل حفاظت فردی
لباس کار باید طوری باشد که کارگر بهتر بتواند به‌راحتی وظایف خود را انجام دهد و موجب بروز سوانح نگردد، اندازه لباس نیز باید متناسب با وضعیت کارگران باشد، به کارگرانی که با مواد شیمیایی کار می‌کنند، باید علاوه بر لباس کار، برحسب نوع کار، وسایل حفاظتی لازم از قبیل پیش‌بند، کفش، دستکش مخصوص، عینک و در صورت وجود گازهای سمی، وسایل تهویه تنفسی (رسپیراتور) داده شود. در محیط‌های مرطوب در مورد کارهایی که در آب انجام می‌شود، پیمانکار باید به تناسب نوع کار، کفش و چکمه‌های لاستیکی و در صورت لزوم دستکش‌های غیرقابل نفوذ، تهیه و در دسترس کارگران قرار دهد. کارگرانی که در معرض گردوغبارهای سمی و زیان‌بار نظیر آزبست، دود و یا غبار غلیظ قرار می‌گیرند باید از رسپیراتور و یا وسایل مشابه استفاده نمایند. در مواردی از قبیل سمباده زنی، جوشکاری و تراشکاری که نوع کار، خطراتی را متوجه چشم کارگران می‌سازد، پیمانکار موظف است عینک و نقاب مخصوص در دسترس کارگران قرار دهد. برای کارگرانی که به هنگام کار در معرض سقوط اجسام سنگین قرار دارند، باید کلاه و کفش حفاظتی مقاوم در نظر گرفته شود؛ همچنین در کارهایی نظیر تخریب، حفاری و کار در ارتفاع باید کارگران به کلاه ایمنی مجهز شوند. کارگرانی که در ارتفاع بیش از ۳ متر کار می‌کنند و احتمال سقوط آن‌ها وجود دارد، باید به کمربند حفاظتی و طناب نجات مجهز باشند و اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از سقوط آنان به عمل آید. افرادی که در چکشی کردن بتن یا اندود کار می‌کنند، باید به عینک، دستکش لاستیکی و زانوبند حفاظتی مجهز باشند، همچنین کارگرانی که به پخش آسفالت مشغول‌اند، باید به دستکش و ساعدبند و ماسک حفاظتی مجهز باشند. برای حفاظت دست جوشکاران و کارگران ساختمانی در برابر اجسام داغ و اشیائی که دارای گوشه و لبه‌های تیز هستند، باید از دستکش‌های چرمی ساق دار استفاده شود.
خطرات دیگری که ممکن است کارگران را تهدید کند، عبارت‌اند از استنشاق مواد مضر، تماس پوست با مواد زیان‌بار و یا صداهای ناهنجار و ارتعاشات مداوم. این عوامل ممکن است در کارگران ایجاد بیماری‌های حاد و یا مزمن نموده و یا آن‌ها را مسموم نماید، این‌گونه مواد می‌توانند حساسیت‌زا، فیبروژن و یا سرطان‌زا باشند. گردوغبار الیاف می‌تواند برای سلامتی خطرناک باشد. کادمیم، سرب، آزبست، سیمان مرطوب یا گردوغبار چوب‌های جنگلی ممکن است باعث التهابات پوستی، اگزما، آسم و یا سایر بیماری‌های مزمن شوند، حتی گردوغبار معمولی نیز در مقادیر زیاد می‌تواند باعث تحریکات ریوی شود؛ ازاین‌رو حتی اگر کارگران از پوشش حفاظتی استفاده می‌کنند، نباید برای مدت طولانی در معرض این عوامل قرار گیرند. در خصوص آزبست، ازآنجاکه این بیماری‌ها در اثر به‌کارگیری مصالح آزبستی یک دوره اختفای طولانی بین ۲۰ تا ۳۰ سال را به همراه دارند، باید دقت لازم در کار با این مصالح مبذول گردد. حتی‌الامکان باید از مصالح جایگزین استفاده شود . افراد باید هنگام استفاده از فرآورده‌های سیمان و پنبه نسوز، مجهز به لباس‌های ایمنی باشند و برای سوراخ و یا اره کردن این فرآورده‌ها از وسایل برقی با دور سریع استفاده ننمایند؛ زیرا مصالح نامبرده شده ممکن است ﺗﺤﺖ تأثیر اﻧﺮژی ارﺗﻌﺎﺷﻲ تولیدشده از اﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻞ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و باعث ایجاد حریق و یا تولید مواد سمی نمایند .
۲٫ ۹ وجود تجهیزات اطفاء حریق و کمک‌های اولیه در کارگاه
جعبه کمک‌های اولیه:
پیمانکار باید وسایل کمک‌های اولیه و برخی از داروهای ضروری برای افراد را فراهم نماید تا در صورت بروز سوانح مورداستفاده قرار گیرند، در محل‌هایی که ۵۰ نفر و یا بیشتر مشغول کار هستند، باید حداقل یک نفر مسئول کمک‌های اولیه در محل حضور داشته باشد، این شخص باید آموزش‌های لازم را دیده باشد تا درصورتی‌که افراد سانحه دیده و یا در حین کار مریض شدند ، قبل از مراجعه به مرکز درمانی، دچار مشکل نشود. در جایی که بیش از ده نفر و کمتر از ۵۰ نفر مشغول کار هستند، یک جعبه کمک‌های اولیه مناسب و مجهز کفایت می‌کند.
سیستم اطفاء حریق:
سیستم اطفاء حریق شامل مجموعه اقداماتی است که برای مقابله با آتش به‌وسیله خاموش کردن، کنترل و یا هدایت آتش‌های ناخواسته انجام می‌گیرد. اهداف سیستم اطفای حریق حفاظت از سلامت افراد، جلوگیری از آسیب به اموال و حفاظت از محیط زیست است . شخصی که مسئول نظارت بر حفاظت در مقابل حریق است باید در کل کارگاه در هر نوبت کاری یک‌بار گشت بزند.
روش‌های اطفای حریق بستگی به نوع آتش دارد. برای مقابله با آتش باید یکی یا بیشتر از عوامل اصلی مثلث آتش یعنی هوا، ماده سوختنی و یا حرارت را کنترل کرد که البته امروزه مثلث حریق به منشور حریق تبدیل شده است که ضلع چهارم آن همان واکنش‌های شیمیایی است که منجر به ایجاد حریق می‌گردند . همچنین می‌توان سیستم آتش‌نشانی و یا اطفاء حریق را به دو گروه دستی و خودکار تقسیم کرد ؛ که در نوع اول یعنی دستی، عملیات اطفاء حریق به‌صورت دستی و توسط افراد و یا آتش‌نشانان صورت می‌پذیرد و در نوع دوم یعنی اطفاء حریق خودکار به‌صورت خودکار و بدون حضور عوامل انسانی صورت می‌پذیرد.
دیوارهای حریق بین بناهای مختلف باید در هر طبقه به‌طور مجزا نصب شوند ( بدون هیچ نوع سوراخی در دیوار ). پارتیشن‌ها نیز باید در اسرع وقت نصب شوند (تقسیم به بخش‌های حریق). پلکان و مسیرهای دسترسی مأمورین آتش‌نشانی باید آزاد بوده و نباید به‌عنوان محوطه انبار یا توقفگاه استفاده شوند. هادی جریان برق نیز جهت جلوگیری از اتصال و آتش‌سوزی و انتقال جریان باید نصب شود.
شکل ۱۹ نصب دیوار پوششی ضد حریق از نوع کناف
با توجه به کلاسه‌بندی حریق‌ها به منظور اطفای آن‌ها، خاموش‌کننده‌های متفاوتی به شرح ذیل با توجه به ویژگی و قابلیتشان طراحی و تولید گردیده‌اند:
– سیستم اطفاء حریق آب و گاز
– سیستم اطفاء حریق پودری
– سیستم اطفاء حریق دی‌اکسید کربن
– سیستم اطفاء حریق حاوی ترکیبات هالوژنه
– سیستم اطفاء حریق حاوی کف
۲٫ ۱۰ ایمنی در دپوی مصالح علی‌الخصوص مواد قابل اشتعال و سمی
مصالح ساختمانی باید طوری انبار شوند که مزاحمتی برای وسایل نقلیه و عابران پیاده ایجاد نشود ، در مواردی که بنا به عللی مصالح در محل عبور و مرور عمومی قرار داده می‌شوند باید طوری انباشته شوند که از ریزش آن‌ها جلوگیری شود . محوطه انباشتن مصالح ، باید هنگام شب به‌وسیله چراغ قرمز مشخص گردد . در خصوص ایمنی در کارگاه ساختمانی ، آجر و سفال نباید با ارتفاع بیش از ۲ متر انباشته شود. در اطراف این مصالح باید به‌وسیله چوب‌های قائم محصور گردند. ورق‌های فلزی باید به‌صورت افقی انباشته شوند ارتفاع آن‌ها نباید از یک متر تجاوز نمایند.
انبار شن و ماسه باید مورد بازنگری قرار گیرد تا در اثر برداشتن مصالح ریزش ناگهانی رخ ندهد. هنگام انبار کردن مصالح در کنار دیوار و تیغه‌ها باید دقت شود که فشار افقی بیش‌ازاندازه به دیوار وارد نشود.
حمل، انبار کردن و استفاده از چسباننده‌های سیاه که شامل قیر و قطران هستند، باید با دقت و احتیاط صورت گیرد. انبار مواد چسباننده باید دور از آتش و مواد قابل اشتعال بوده و برای اعلام و اطفای حریق احتمالی تدابیر لازم اتخاذ شده باشند. انبارهای بسته باید مرتباً تهویه شوند تا از تجمع گازهای قابل اشتعال در آن‌ها جلوگیری شود. حمل و انبار کردن مواد شیمیایی باید مطابق دستورالعمل‌های کارخانه سازنده صورت پذیرد. مصالح ساختمانی قابل اشتعال باید به‌وضوح علامت‌گذاری شده و به‌طور جداگانه انبار شوند.
مصالح ساختمانی بسته‌بندی‌شده ، مایعات قابل اشتعال و مواد محترقه باید با حفظ فاصله ایمنی از بناها، کارگاه‌ها و انبارها ذخیره شوند. از بکار بردن مواد قالب‌بندی قابل اشتعال، چوب‌بست و غیره در صورت امکان باید اجتناب نمود. درصورت لزوم استفاده از چنین موادی، باید با حفظ فاصله ایمنی از کارهای ساختمانی بکار گرفته شوند.در مواردی که عملیات مستلزم انسداد کلی یا قسمتی از سواره و پیاده‌رو باشد این کار باید زیر نظر دستگاه نظارت صورت گیرد و راه‌های انحرافی تأمین شود.
۳٫ کاربرد HSE در پروژه ساختمانی
با توجه به اهمیت حوزه ایمنی در کارگاه های ساختمانی ، آیین‌نامه‌های حفاظت فنی و بهداشت کار مصوب شورای عالی حفاظت فنی به تعداد بیش از ۶۵ سرفصل با موضوعات کاربردی در کلیه مشاغل صنایع، جهت پیاده‌سازی حداقل‌های ایمنی و پیشگیری از بروز حوادث و ممانعت از تحمیل خسارات تدوین گردیده است که در ادامه به برخی از آن‌ها که در کارگاه‌های ساختمانی و عمرانی مورداستفاده قرار می‌گیرند اشاره می‌شود:
– آییننامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی
– آییننامه ایمنی در کارگاه ساختمانی
– ایمنی کار با ماشین‌آلات عمرانی آییننامه حفاظت و بهداشت عمومی کارگاه
– آییننامه ایمنی کار در ارتفاع
– آییننامه ایمنی ماشین‌های لیفتراک
– آییننامه حفاظتی مواد خطرناک و مواد قابل اشتعال و مواد قابل‌انفجار
– پیشگیری و مبارزه با آتش‌سوزی در کارگاه
– ضوابط اجرایی ماده ۵۸ آییننامه علائم ایمنی کارگاه
– دستورالعمل اجرایی آییننامه ایمنی امور پیمانکار
بدیهی است با به‌کارگیری صحیح تمامی نکات لازم الاجراء در مقررات ملی ساختمان و نظارت عالیه بر حسن اجرای آن‌ها گام بزرگی در راستای کاهش حوادث کارگاهی و جلوگیری از هزینه‌های تحمیلی به پروژه‌ها و در نهایت جامعه برداشته خواهد شد؛ لذا پیروی گام‌به‌گام و هوشمندانه فنی و مهندسی از مجموعه مقررات ملی ساختمان نه‌تنها موجب کاهش زمان اجرای پروژه و بهبود کیفیت صنعت می‌گردد، بلکه متضمن ارتقاء و تعالی سطح سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در کشور خواهد بود.
۴٫ بررسی ضوابط ایمنی در کارگاه ساختمانی
تأمین ایمنی، آسایش، بهداشت، بهره‌دهی مناسب و صرفه اقتصادی فرد و جامعه از اصلی‌ترین اهداف مقررات ملی ساختمان محسوب می‌شود. آنچه مقررات ملی ساختمان را از سایر قوانین متمایز می‌سازد، الزامی بودن، اختصاری بودن و سازگار بودن آن با شرایط کشور از حیث نیروی انسانی ماهر، کیفیت و کمیت مصالح ساختمانی، توان اقتصادی و اقلیم و محیط می‌باشد، تا از این طریق نیل به هدف‌های پیش‌گفته ممکن گردد. مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان با عنوان ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا به‌طور کامل به تشریح نکات ایمنی در عملیات اجرایی پرداخته است. سایر مباحث ۲۲ گانه نیز مختصراً حداقل‌های موردنیاز و بایدها و نبایدهای ساخت‌وساز با توجه به شرایط فنی و اجرائی و توان مهندسی کشور و با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای روز ملی و بین‌المللی و برای آحاد جامعه کشور، تهیه و تدوین‌شده و نکات اساسی جهت پیاده‌سازی ایمنی، سلامت و محیط زیست را ذکر نموده است.
۴٫ ۱ مبحث دوم مقررات ملی ساختمان
۲ مبحث دوازدهم مقررات ملی ساختمان
۴٫ ۲٫ ۱ کلیات
۴٫ ۲٫ ۲ ایمنی عابران و مجاوران کارگاه‌های ساختمانی
۴٫ ۲٫ ۳ جان‌پناه و نرده حفاظتی موقت
۴٫ ۲٫ ۴ جلوگیری از حریق و سوختگی
۴٫ ۲٫ ۵ پاخورهای حفاظتی
۴٫ ۲٫ ۶ راه رو سرپوشیده موقت
۴٫ ۲٫ ۷ سرپوش حفاظتی
۴٫ ۲٫ ۸ سقف موقت
۴٫ ۲٫ ۹ پوشش موقت فضاهای باز
۴٫ ۲٫ ۱۰ تورهای ایمنی
۴٫ ۲٫ ۱۱ راه‌پله موقت
۴٫ ۲٫ ۱۲ وسایل،تجهیزات و ماشین‌آلات ساختمانی
۴٫ ۲٫ ۱۳ حصار حفاظتی موقت
۴٫ ۲٫ ۱۴ داربست
۴٫ ۲٫ ۱۵ نردبان
۱۶٫۲٫۴٫تخریب
۴٫ ۲٫ ۱۷ تخریب کف و سقف
۴٫ ۲٫ ۱۸ تخریب دیوارها
۴٫ ۲٫ ۱۹ سیم‌کشی برای استفاده موقت
۴٫ ۲٫ ۲۰ گودبرداری
۴٫ ۲٫ ۲۱ حمل‌ونقل و جابه‌جایی و انبار کردن مصالح
۴٫ ۲٫ ۲۲ حفاری چاه‌ها و مجاری آب و فاضلاب
۴٫ ۲٫ ۲۳ عملیات ساخت و برپایی نصب ساختمان
۴٫ ۲٫ ۲۴ اجرای سازه‌های بتنی
. قانون کار
قانون کار ، یکی از قوانین جاری کشور است و برای کسانی که می‌خواهند در پروژه‌های عمرانی و یا ساخت‌وسازها، در هر سمت و مقامی فعالیت کنند، باید با قانون کار، حداقل در حوزه عملکرد خودشان آشنا باشند. قانون کار با وجود اینکه یکی از مباحث مقررات ملی ساختمان نمی‌باشد اما اهمیت آن کمتر نبوده و شامل ۱۲ فصل و ۱۸۸ ماده و قانون می‌باشد . در خصوص حوزه صنعت ساختمان و کارگاه‌های عمرانی رعایت موارد زیر از این قانون، الزامی می‌باشد :
ماده ۸۵– برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی کشور رعایت دستورالعمل‌هایی که از طریق شورای عالی حفاظت فنی (جهت تأمین حفاظت فنی) و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی (جهت جلوگیری از بیماری‌های حرفه‌ای و تأمین بهداشت کار و کارگر و محیط کار) تدوین می‌شود ، برای کلیه کارگاه‌ها ، کارفرمایان ، کارگران و کارآموزان الزامی است .
ماده ۸۷– اشخاص حقیقی و حقوقی که بخواهند کارگاه جدیدی احداث نمایند و یا کارگاه‌های موجود را توسعه دهند ، مکلف‌اند بدوا برنامه کار و نقشه‌های ساختمانی و طرح‌های موردنظر را از لحاظ پیش‌بینی در امر حفاظت فنی و بهداشت کار ، برای اظهارنظر و تائید به وزارت کار و امور اجتماعی ارسال دارند . وزارت کار و امور اجتماعی موظف است نظرات خود را ظرف مدت یک ماه اعلام نماید . بهره‌برداری از کارگاه‌های مزبور منوط به رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی خواهد بود.
ماده ۸۸– اشخاص حقیقی یا حقوقی که به ساخت یا ورود و عرضه ماشین می‌پردازند مکلف به رعایت موارد ایمنی و حفاظتی مناسب می‌باشند .
ماده ۸۹– کارفرمایان مکلف‌اند پیش از بهره‌برداری از ماشین‌ها ، دستگاهها ، ابزار و لوازمی که آزمایش آن‌ها مطابق آیین‌نامه‌های مصوب شورای عالی کار حفاظت فنی ضروری شناخته شده است آزمایش‌های لازم را توسط آزمایشگاه‌ها و مراکز مورد تائید شورای عالی حفاظت فنی انجام داده و مدارک مربوطه را حفظ و یک نسخه از آن‌ها را برای اطلاع به وزارت کار و امور اجتماعی ارسال نمایند .
ماده ۹۰– کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی که بخواهند لوازم حفاظت فنی و بهداشتی را وارد یا تولید کنند ، باید مشخصات وسایل را حسب مورد همراه با نمونه‌های آن به وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ارسال دارند و پس از تائید ، به ساخت یا واردکردن این وسایل اقدام نمایند .
ماده ۹۱– کارفرمایان و مسئولان کلیه واحدهای موضوع ماده (۸۵) این قانون مکلف‌اند بر اساس مصوبات شورای عالی حفاظت فنی برای تأمین حفاظت و سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار ، وسایل و امکانات لازم را تهیه و در اختیار آنان قرار داده و چگونگی کاربرد وسایل فوق‌الذکر را به آنان بیاموزند و در خصوص رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی نظارت نمایند . افراد مذکور نیز ملزم به استفاده و نگهداری از وسایل حفاظتی و بهداشتی فردی و اجرای دستورالعمل‌های مربوط کارگاه می‌باشند .
ماده ۹۲– کلیه واحدهای موضوع ماده (۸۵) این قانون که شاغلین در آن‌ها به اقتضای نوع کار در معرض بروز بیماری‌های ناشی از کار قرار دارند باید برای همه افراد مذکور پرونده پزشکی تشکیل دهند و حداقل سالی یک‌بار توسط مراکز بهداشتی درمانی از آن‌ها معاینه و آزمایش‌های لازم را به عمل آورند و نتیجه را در پرونده مربوط ضبط نمایند .
تبصره ۱- چنانچه با تشخیص شورای پزشکی نظر داده شود که فرد معاینه شده به بیماری ناشی از کار مبتلا یا در معرض ابتلا باشد کارفرما و مسئولین مربوطه مکلف‌اند کار او را بر اساس نظریه شورای پزشکی مذکور بدون کاهش حق السعی ، در قسمت مناسب دیگری تعیین نمایند .
تبصره ۲- در صورت مشاهده چنین بیمارانی ، وزارت کار و امور اجتماعی مکلف به بازدید و تائید مجدد شرایط فنی و بهداشت ایمنی محیط کار خواهد بود .
ماده ۹۳– به منظور جلب مشارکت کارگران و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها ، در کارگاه‌هایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار تشکیل خواهد شد .
تبصره ۱- کمیته مذکور از افراد متخصص در زمینه حفاظت فنی و بهداشت حرفه‌ای و امور فنی کارگاه تشکیل می‌شود و از بین اعضا ، دو نفر شخص واجد شرایطی که مورد تائید وزارتخانه‌های کار و امور اجتماعی و بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی باشند تعیین می‌گردند که وظیفه اشان برقراری ارتباط میان کمیته مذکور با کارفرما و وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی می‌باشد .
تبصره ۲- نحوه تشکیل و ترکیب اعضا بر اساس دستورالعمل‌هایی خواهد بود که توسط وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی تهیه و ابلاغ خواهد شد .
ماده ۹۴– در مواردی که یک یا چند نفر از کارگران یا کارکنان واحدهای موضوع ماده (۸۵) این قانون امکان وقوع حادثه یا بیماری ناشی از کار را در کارگاه یا واحد مربوطه پیش‌بینی نمایند می‌توانند مراتب را به کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار یا مسئول حفاظت فنی و بهداشت کار اطلاع دهند و این امر نیز بایستی توسط فرد مطلع شده در دفتری که به همین منظور نگهداری می‌شود ، ثبت گردد .
تبصره- چنانچه کارفرما یا مسئول واحد ، وقوع حادثه یا بیماری ناشی از کار را محقق نداند موظف است در اسرع وقت موضوع را همراه با دلایل و نظرات خود به نزدیک‌ترین اداره کار و امور اجتماعی محل اعلام نماید . اداره کار و امور اجتماعی مذکور موظف است در اسرع وقت توسط بازرسین کار به موضوع رسیدگی و اقدام لازم را معمول نماید .
ماده ۹۵– مسئولیت اجرای مقررات و ضوابط فنی و بهداشت کار بر عهده کارفرما یا مسئولین واحدهای موضوع ذکر شده در ماده (۱۸۵) این قانون خواهد بود . هرگاه براثر عدم رعایت مقررات مذکور از سوی کارفرما یا مسئولین واحد ، حادثه‌ای رخ دهد ، شخص کارفرما یا مسئول مذکور از نظر کیفری و حقوقی و نیز مجازات‌های مندرج در این قانون مسئول است .
تبصره ۱- کارفرما یا مسئولان واحدهای موضوع ماده (۸۵) این قانون موظف‌اند کلیه حوادث ناشی از کار را در دفتر ویژهای که فرم آن از طریق وزارت کار و امور اجتماعی اعلام می‌گردد ثبت و مراتب را سریعاً به‌صورت کتبی به اطلاع اداره کار و امور اجتماعی محل برسانند .
تبصره ۲- چنانچه کارفرما یا مدیران واحدهای موضوع ماده (۸۵) این قانون برای حفاظت فنی و بهداشت کار ، وسایل و امکانات لازم را در اختیار کارگر قرار داده باشند و کارگر با وجود آموزش‌های لازم و تذکرات قبلی بدون توجه به دستورالعمل و مقررات موجود از آن‌ها استفاده ننماید کارفرما مسئولیتی نخواهد داشت . در صورت بروز اختلاف ، رأی هیئت حل اختلاف نافذ خواهد بود .
ماده ۹۶– به منظور اجرای صحیح این قانون و ضوابط حفاظت فنی ، اداره کل بازرسی وزارت کار و امور اجتماعی با وظایف ذیل تشکیل می‌شود :
الف- نظارت بر اجرای مقررات ناظر به شرایط کار به‌ویژه مقررات حمایتی مربوط به کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک ، مدت کار ، مزد ، رفاه کارگر ، اشتغال زنان و کارگران نوجوان .
ب- نظارت بر اجرای صحیح مقررات قانون کار و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به حفاظت فنی .
ج- آموزش مسائل مربوط به حفاظت فنی و راهنمایی کارگران ، کارفرمایان و کلیه افرادی که در معرض صدمات و ضایعات ناشی از حوادث و خطرات ناشی از کار قرار دارند .
د- بررسی و تحقیق پیرامون اشکالات ناشی از اجرای مقررات حفاظت فنی و تهیه پیشنهاد لازم جهت اصلاح میزان‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به موارد مذکور ، مناسب با تحولات و پیشرفت‌های تکنولوژی .
هـ- رسیدگی به حوادث ناشی از کار در کارگاه‌های مشمول و تجزیه‌وتحلیل عمومی و آماری این‌گونه موارد به منظور پیشگیری حوادث .
تبصره ۱- وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی مسئول برنامه‌ریزی ، کنترل ، ارزشیابی و بازرسی در زمینه بهداشت کار و درمان کارگری بوده و موظف است اقدامات لازم را در این زمینه به عمل آورد .
تبصره ۲- بازرسی به‌صورت مستمر ، همراه با تذکر اشکالات و معایب و نواقص در صورت لزوم تقاضای تعقیب متخلفان در مراجع صالح انجام می‌گیرد .
ماده ۱۰۵– هرگاه در حین بازرسی ، به تشخیص بازرس کار یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای احتمال وقوع حادثه و یا بروز خطر در کارگاه داده شود ، بازرس کار یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای مکلف هستند مراتب را فوراً و کتباً به کارفرما یا نماینده او و نیز به رئیس مستقیم خود اطلاع دهند .
تبصره ۱- وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، حسب مورد گزارش بازرسان کار و کارشناسان بهداشت حرفه‌ای از دادسرای عمومی محل و در صورت عدم تشکیل دادسرا از دادگاه عمومی محل تقاضا خواهند کرد فوراً تعطیل و لاک و مهر تمام یا قسمتی از کارگاه را صادر نماید . دادستان بلافاصله نسبت به صدور قرار اقدام و قرار مذکور پس از ابلاغ قابل‌اجرا است .
دستور رفع تعطیل توسط مرجع مزبور در صورتی صادر خواهد شد که بازرس کار یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای و یا کارشناسان ذی‌ربط دادگستری رفع نواقص و معایب موجود را تائید نموده باشند .
تبصره ۲- کارفرما مکلف است در ایامی که به علت فوق کار تعطیل می‌شود مزد کارگران کارگاه را بپردازد .
تبصره ۳- متضرران از قرارهای موضوع این ماده در صورت اعتراض به گزارش بازرس کار و یا کارشناس بهداشت حرفه‌ای و تعطیل کارگاه می‌توانند از مراجع مزبور ، به دادگاه صالح شکایت کنند و دادگاه مکلف است به فوریت و خارج از نوبت به موضوع رسیدگی نماید . تصمیم دادگاه قطعی و قابل‌اجرا است.
۶٫ عدم توجه به بحث HSE
همان‌طور که گفته شد هرگاه مهندسان ناظر در ارتباط با نحوه اجرای عملیات عمرانی ایراداتی مشاهده نمایند که احتمال وقوع حادثه را در برداشته باشد، باید فوراً مراتب را همراه با راهنمایی‌ها و دستورالعمل‌های لازم ، کتباً به کارفرما یا کارفرمایان مربوطه اطلاع داده و رونوشت آن را به واحد کار و امور اجتماعی محل و مرجع صدور پروانه ساختمان تسلیم نمایند. کارفرما موظف است فوراً کار را در تمام یا قسمتی از کارگاه که مورد ایراد و اعلام خطر واقع شده متوقف و کارگران را از محل خطر دور و اقدامات مقتضی در مورد رفع خطر به عمل آورد. در ادامه به مواردی که احتمال ریسک وقوع حوادث ، خصوصاً در کارگاه ساختمانی که بیشترین آمار حوادث کار را دارند بررسی خواهیم کرد :
شکل ۲۰ عدم توجه به مسائل ایمنی
در شکل ۲۰-الف، از نردبان‌هایی که پله‌های آن دارای نقص باشند، نباید استفاده گردد. پایه‌ها و تکیه‌گاه نردبان‌ها، می‌بایست ثابت بوده و امکان هیچ لغزشی وجود نداشته و همچنین پله‌های نردبان‌های فلزی، می‌بایست آجدار بوده تا از لغزش پا بر روی آن‌ها پیشگیری به عمل آید.
در شکل ۲۰-ب، پایه‌های داربست نباید مستقیماً روی زمین قرار گیرند، بلکه می‌بایست شالوده مناسبی که قابلیت توزیع بار و مانع نوسان و جابه‌جایی لوله‌های فلزی داربست شود، تعبیه گردد. همچنین اجزای فلزی داربست شامل لوله‌ها، بست ها، پایه‌ها، چفت‌ها و سایر قطعات آن سالم، بدون خوردگی، ترک و عیب باشند. همچنین لوله‌های داربست باید مستقیم و بدون خمیدگی باشند.
در شکل ۲۰-ج، عدم وجود نرده حفاظتی موقت جهت جلوگیری از سقوط افراد و مصالح مشاهده می‌گردد.
در شکل ۲۱-الف، پله نامناسب و منتهی به چاله آسانسور و عدم وجود حفاظ کناری چاله آسانسور مشاهده می‌گردد.
در شکل ۲۱-ب، در نردبان‌های دوطرفه بستن طناب یا سیم به‌صورت یک‌طرفه ممنوع بوده و باید دارای قید و ضامن باشند.
شکل ۲۲ عدم توجه به مسائل ایمنی
در شکل ۲۲-الف، تخته‌های چوبی که برای جایگاه داربست مورداستفاده قرار می‌گیرند، باید صاف بدون هرگونه زائده، برجستگی و عاری از مواد چسبنده و لغزنده باشد. همچنین کلیه تخته‌ها می‌بایست به‌گونه‌ای کنار یکدیگر قرار داده و مهاربندی شوند که به‌هیچ‌وجه جابجا نشده و ابزار و مصالح از بین آن‌ها به پایین سقوط ننمایند. سکوهای کار باید مجهز به نرده و تور حفاظتی مقاوم با حداقل ارتفاع یک متر بوده و اطراف جایگاه داربست‌هایی که در ارتفاع بیش از ۴ متر از زمین یا کف قرار دارند، به‌استثنای محلی که برای عبور کارگران یا حمل مصالح اختصاص‌یافته، باید با حفاظ مناسب محصور شده باشند.
در شکل ۲۲-ب، استفاده از عینک و نقاب‌های حفاظتی مراقبت از چشم و صورت، استفاده از دستکش‌های حفاظتی استاندارد، استفاده از ماسک‌های فیلتر دار برای جلوگیری از استنشاق مواد مضر و سایر لوازم ایمنی متناسب در حین کار که امکان صدمه زدن به اندام‌های بدن را دارد اجباری می‌باشد. همچنین عبور کابل برق در مسیر برق برش ، نور ناکافی و عدم تهویه مناسب و نوع ایستادن کارگران در این حین انجام کار نیز باعث بالا رفتن ریسک احتمالی خطر می‌شود .
شکل ۲۳ عدم توجه به مسائل ایمنی
در شکل ۲۳-الف، تعبیه جان‌پناه و نرده حفاظتی موقت برای جلوگیری از سقوط افراد و مصالح الزامی می‌باشد.
در شکل ۲۳-ب، محل اسکان کارگران و کارکنان باید در محیط مناسب و مصون از تغییرات جوی، باد، باران، سرما و گرما باشد انتخاب شود .
در شکل ۲۳-ج، بلند کردن بار بیش از ظرفیت مجاز ممنوع بوده و تشخیص آن بر عهده اپراتورها و رانندگان مربوطه می‌باشد.
شکل ۲۴ عدم توجه به مسائل ایمنی
در شکل ۲۴-الف، انبار و انباشت مصالح ساختمانی در نزدیکی لبه‌های گودال‌ها، پرتگاه‌ها و نظایر آن مجاز نمی‌باشد. مصالح ساختمانی باید به‌گونه‌ای انبار و انباشته شوند که از احتمال ریزش آن‌ها جلوگیری به عمل آید. توجه نمایید که محوطه انباشت مصالح در هنگام شب می‌بایست به‌وسیله چراغ‌های قرمز مشخص گردند.
در شکل ۲۴-ب، از انباشت مصالحی از قبیل شن، ماسه، خاک و نظایر آن در کنار دیواره‌ها و تیغه‌ها تا حد امکان باید جلوگیری به عمل آید. درصورتی‌که این کار اجتناب‌ناپذیر باشد، می‌بایست این مصالح به‌گونه‌ای انباشته شوند که فشار بیش‌ازحد به دیواره یا تیغه‌ها وارد نشود.
در شکل ۲۴-ج، راهنمایی و هدایت بار توسط افراد غیرمتخصص ممنوع می‌باشد. هدایت بار توسط دست ممنوع بوده و باید از علائم (ریگر) محموله هدایت شود.
شکل ۲۵ آخرین راهکار قانونی لزوم عدم توجه به مسائل ایمنی
همان‌گونه که در شکل ۲۵ مشاهده می‌کنید، واحدهای ساختمانی که مطابق ماده ۱۰۵ قانون کار، مقررات ایمنی در کارگاه ساختمانی را رعایت نکرده باشند، واحد موردنظر حسب گزارش بازرسان کار و کارشناسان بهداشت حرفه‌ای فوراً تعطیل و به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ خواهند شد.
۷٫ پلان HSE
در پروژه‌های عمرانی و به‌طورکلی برای کارهای ساختمانی، علیرغم داشتن دستورالعمل‌های ایمنی و آیین‌نامه‌های مدون ، متأسفانه وجود جزییات فراوان و بعضاً ناکارآمد در این متون سبب شده است که این اسناد در بهترین حالت فقط در قفسه کتابخانه شرکت‌های عمرانی قرار بگیرند. حتی در صورت تمایل به استفاده از این اسناد هم مهندسان پروژه معمولاً به‌قدری از نظر زمانی تحت‌فشار هستند که امکان انجام تمام بندهای این دستورالعمل‌ها وجود ندارد. درنتیجه، عمل به آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های ایمنی در شرکت‌ها و کارگاه‌های ساختمانی به یک امر سلیقه‌ای تبدیل شده است.
سند دیگری برای مدیریت ایمنی در کارگاه ساختمانی پیشنهاد شده است که ماهیتی متغیر دارند و برای پروژه‌های مختلف باید بازنویسی شود. این سند درواقع برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه HSE Plan است. با استفاده از این سند، می‌توان محیط ایمنی برای کار کردن کارگران در پروژه‌های ساختمانی ایجاد نمود. چک‌لیست‌های ایمنی هم برای کنترل میزان پیروی از اسناد مذکور مورداستفاده قرار می‌گیرند. لازم به توضیح است که برای نگارش دستورالعمل‌های ایمنی، می‌توان از آیین‌نامه‌های موجود استفاده نمود. درحالی‌که نگارش برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه HSE Plan نیازمند بازدید سایت کارگاهی، کنترل نقشه‌های اجرایی، توجه به برنامه زمان‌بندی پروژه و ارزیابی روش‌های اجرایی پروژه می‌باشد. به این روش، کلیه ریسک‌های ایمنی که برای یک پروژه خاص، محتمل باشند، شناسایی و ارزیابی می‌شوند و برای مقابله با آن‌ها برنامه‌ریزی می‌گردد. ازآنجاکه تدوین برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه HSE Plan باید پیش از شروع عملیات اجرایی به اتمام رسیده باشد، جداسازی نکات متداول مدیریت ایمنی در قالب دستورالعمل‌ها، سبب تسریع در آماده‌سازی برنامه ایمنی پروژه می‌گردد.
برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه(HSE Plan) معمولاً از سه بخش اصلی زیر تشکیل می‌شود:
۱- ویژگی‌های پروژه:
به منظور شناسایی ریسک‌های ایمنی باید ویژگی‌های پروژه، سایت کارگاهی و محوطه اطراف کارگاه و همچنین مشخصات تجهیزات و کارکنان خاصی که در پروژه فعال هستند، به‌طور کامل در برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه(HSE Plan) ثبت گردد. این موضوع در پروژه‌هایی نظیر راهسازی که دائماً در معرض تغییر محیط پروژه قرار دارند از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. همچنین در پروژه‌هایی که به سبب محدودیت زمانی در چند شیفت کاری انجام می‌شوند، باید در خصوص تغییر شیفت در پست های کلیدی و حادثه‌ساز، توجه ویژهای صورت گیرد.
۲- شناسایی ریسک‌های ایمنی جدید:
شناسایی، ارزیابی و مقابله با ریسک‌هایی که به سبب ویژگی‌های خاص یک پروژه ایجاد می‌شوند و در دستورالعمل‌های مدیریت ایمنی درج نشده‌اند، مهم‌ترین هدف در تدوین برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه(HSE Plan) می‌باشد. این بخش با کمک موضوعات مطرح شده در آیین‌نامه‌های ایمنی تهیه شده و به‌نوعی پیوستی است که برای یک پروژه خاص به دستورالعمل‌های کارگاهی اضافه می‌شود. معمولاً اثرگذاری دو موضوع زمان و مکان بر نحوه اجرای پروژه است که استفاده از این پیوست را ضروری می‌سازد.
۳-برنامه عکس‌العمل در شرایط بحران:
وجود برنامه عکس‌العمل در شرایط بحران الزاماً در برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه HSE Plan) ) ضروری نمی‌باشد. اما همان‌گونه که در قسمت‌های قبل اشاره شد، به سبب معدود بودن موارد بروز شرایط بحرانی در کارگاه ممکن است بسیاری از کارکنان، آمادگی کافی برای عکس‌العمل صحیح در این شرایط را نداشته باشند. لذا داشتن یک برنامه مدون آموزشی برای نشان دادن روش درست عملکرد در شرایط بحرانی می‌تواند از بسیاری از مرگ‌ومیرهای ناشی از حوادث، بخصوص ناشی از بروز اثر دومینو جلوگیری نماید. باید توجه شود که استانداردسازی عکس‌العمل کارکنان در شرایط بحرانی تنها بخشی از برنامه عکس‌العمل در آن شرایط می‌باشد و این برنامه به‌مراتب جامع‌تر از استانداردسازی فعالیت‌ها خواهد بود. یکی از بخش‌های اصلی برنامه عکس‌العمل در شرایط بحران، ایجاد سیستم ارتباطی مناسب در کارگاه است که در زمان پس از بروز حوادث کارگاهی از اهمیت ویژهای برخوردار می‌باشد.
۸٫ الزامات HSE در پروژه های عمرانی
خواستگاه اصلی HSE در فاز ایده و طراحی می‌باشد و در صورت بررسی تمام جانبه طبق برنامه زمان‌بندی و کنترل پروژه، همچنین با در نظر گرفتن کلیه پروسه اجرایی و ارزیابی ریسک خطرات و جنبه‌های بارز از طرف کارفرما، پیمانکار نیز ملزم به رعایت قوانین و مقررات مربوطه خواهد بود.
بخش اعظمی از کار و فعالیت‌های اجرایی در پروژه‌های ملی و کارگاه‌های ساختمانی به‌صورت پیمانکاری انجام می‌شود و جزییات در قرارداد همکاری پیمان ثبت می‌شود. متأسفانه با توجه به فصلی بودن کارهای ساختمانی و همچنین تغییرات و جایگزینی مداوم کارکنان به دلیل ماهیت کار، اهمیت زمان و هزینه، کمتر به مقوله HSE توجه شده و افراد غیرمتخصص برای امور پیمانکاری بکار گرفته می‌شوند که آموزش کافی در این زمینه ندیده‌اند .
یکی از ابزارهایی که برای کنترل عملکرد پیمانکاران در پروژه‌ها بایستی مورداستفاده قرار گیرد، تخصیص بودجه کافی برای اجرای مفاد HSE و تائید آن از طریق صورت‌وضعیت خواهد بود. اعتقاد به HSE و تعهد به آن، رعایت ایمنی برای کاهش هزینه‌های سربار و دوباره‌کاری‌ها را الزام‌آور می‌نماید.
۱-مواردی که کارفرما در ابتدای پروژه برای ارزیابی پیمانکار باید در نظر بگیرد
– وجود خط‌مشی، اهداف مدون، طرح‌ها و برنامه‌های HSE
– سوابق و شاخص‌های عملکردی HSE پیمانکار
– وضعیت نیروی انسانی
– وضعیت تجهیزات ایمنی و آتش‌نشانی
– وضعیت ماشین‌آلات و دستگاهها (نوع، تعداد و تناسب و گواهی سلامت دستگاهها)
۲٫ -نظارت بر عملکرد HSE پیمانکار در حین اجرا نیز با معیارهای زیر قابل‌سنجش خواهد بود:
- بازدیدهای دوره‌ای HSE
- گزارش دهی، بررسی و تجزیه‌وتحلیل حوادث
- آموزش HSE
- تعیین مسئول کارشناس HSE در پروژه‌ها
- ضبط و ربط در محیط کار (HOUSE KEEPING)
منظور از ضبط و ربط در محیط کار ، رعایت نظم و ترتیب در محیط کار بوده که با رعایت موارد زیر حاصل می‌گردد.
تمام اشیاء و ضایعات ناشی از کار را از محوطه عملیاتی خارج کنید. ابزار و وسایل خود را در مسیر راه, راهرو, پلکان و … قرار ندهید. پارچه و کهنه‌های آغشته به روغن و گریس را در ظروف فلزی قرار دهید. در صورت ریزش فراورده‌های نفتی مانند روغن, گریس, گازوئیل و مواد شیمیایی فوراً آن‌ها را با استفاده از پارچه یا ماده‌ی مناسب دیگر, تمیز کرده و در سطل مخصوص پسماندهای خطرناک بیندازید. خطرات موجود در محل کار خود را شناسایی کنید. پس از اتمام کار, پسماندهای حاصله مانند, خاک‌اره, ضایعات فلزی ناشی از برش, براده آهن و … را فوراً جمع‌آوری کنید. بعد از جمع‌آوری ضایعات و نخاله‌های ساختمانی و صنعتی, آن‌ها را در سطل مخصوص بریزید و مطمئن شوید که زباله‌ها کاملاً در ظرف ریخته شده باشند. رعایت نظم و ترتیب در محیط کار, چیدمان صحیح ابزار, وسایل و اجناس, باعث ایجاد نظم و ترتیب در محیط کار می‌شود. ابزار را موقعی که استفاده نمی‌کنید, سر جای خود بگذارید تا هم دم دست و پاگیر نباشد و هم ابزار شما سالم بمانند. میخ‌ها را از الوارها و تخته‌ها درآورید و اگر امکان درآوردن آن‌ها نیست, حتماً آن‌ها را با چکش به یکسو کج کنید. اگر در ارتفاع کار می‌کنید, اشیاء را به‌طور آزاد در راهروها و سکوها رها نکنید؛ زیرا ممکن است سقوط کنند و باعث آسیب دیگران شوند.
- تجهیزات حفاظت فردی
- تجهیزات اطفاء حریق
- بهداشت محیط کار
- بهداشت حرفه‌ای
- آلودگی‌های زیست‌محیطی
- شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک فعالیت‌های جاری
مدیران پروژه طرح‌ها در کارگاه‌ها به‌عنوان طرف قرارداد با پیمانکار، موظف‌اند موقع انعقاد قرارداد یک نسخه از دستورالعمل‌های HSE را جهت اجرا و رعایت اصول ایمنی به پیمانکار ابلاغ نمایند. برنامه‌های آموزشی، توجیهی و ایمنی را برای پیمانکاران در نظرگرفته و قبل از شروع کار، از تعهد در اجرای آن اطمینان حاصل نمایند.
پیمانکار موظف است قبل از شروع عملیات اجرائی یک نفر را به‌عنوان مسئول ایمنی انتخاب و به کارفرما معرفی نماید. مسئول ایمنی انتخاب‌شده لازم است
آموزش و تجربه لازم را در زمینه ایمنی موردنظر کسب کرده باشد.
مسئول ایمنی پیمانکار لازم است در جلسه توجیهی مدیر ایمنی در کارگاه ساختمانی (کارفرما) شرکت نموده و اطلاعات مربوط به آشنایی با محیط کار و عوامل مخاطره‌آمیز کارگاه را کسب نماید.
مسئول ایمنی پیمانکار با هماهنگی امور ایمنی کارگاه بایستی برنامه آموزش الزام در رابطه با ایمنی و اطفاء حریق را برای کلیه کارکنان پیمانکار تدوین و به اجرا در آورد.
مسئول ایمنی پیمانکار بایستی برنامه ایمنی و گزارش عملکرد روزانه خود را به مدیریت ایمنی کارگاه ارائه نماید. در صورت اعلام وضعیت اضطراری مسئول ایمنی پیمانکار موظف است هماهنگی و همکاری لازم را با واحد ایمنی کارگاه به عمل آورد.
مسئول ایمنی پیمانکار با توجیه سرپرستان اجرائی خود لازم است آموزش کوتاه‌مدت T.B.M صبحگاهی را برای هر یک از گروه‌های کاری به‌طور روزانه برنامه‌ریزی و به اجرا گذارد. جلسه آموزشی T.B.M برای آموزش نکات جدید ، یادآوری کردن و اطمینان از آگاهی کارکنان در زمینه ایمنی فعالیت موردنظر می‌باشد .
در این جلسات نکاتی که در برگزاری جلسات T.B.M باید توجه داشت عبارت‌اند از :
برنامه برگزاری جلسات را حتماً مورد تائید مدیر ارشد باشد و بعد از تائید به تمامی واحدها اطلاع‌رسانی شود .
- برای بهتر برگزار شدن جلسات از فرم‌های مخصوص نظرخواهی استفاده نمایید.
- همیشه بعد از برگزاری جلسات از افراد شرکت‌کننده در کلاس امضا گرفته شود و در آمار ماهانه و سالانه استفاده شود.
- مدت برگزاری جلسات بین ده الی ۲۰ دقیقه می‌باشد دو دقیقه برای احوال‌پرسی و… ده دقیقه هم درباره موضوع موردنظر صحبت نمایید و زمان باقیمانده را جهت پرسش و پاسخ مدنظر بگیرید
- محل برگزاری را سعی نمایید در محل کار برگزار شود و یک تابلو جهت محل برگزاری نصب گردد . جلسات همیشه قبل از شروع کار هر شیفت انجام شود .
- در شروع کار جلسه اول خود را برای کارگران معرفی نمایید .
- در مورد خطرات و شرایط کاری که با آن مواجه خواهید شد با کارگران صحبت نمایید
- سعی نمایید مدیران و سرپرستان مربوطه در جلسه حضور داشته باشند.
- از جواب دادن سؤال‌های متفرقه بپرهیزید و آن‌ها را در پایان جلسه جواب دهید.
- برای درک بهتر افراد حاضر در صورت امکان فیلم‌های حوادث مربوط به محل خود را به نمایش بگذارید.
- از افرادی که به‌صورت منظم در جلسات حضور می‌یابند تقدیر و تشکر نمایید.
- جلسات TBM باید دوطرفه باشد و کارگران به‌راحتی بتواند سؤال‌ها و نظراتی که مدنظرشان هست مطرح نمایند.
- تعداد نفرات جلسات در حالت مطلوب ۵ الی ده نفر می‌باشد. ( حداکثر ۲۵ نفر هم می‌توان شرکت نمایند)
- حتماً بعد از وقوع هر حادثه (یا رفتارهای ناایمن و غیرعادی) سریع یک جلسه B.M برای کارگران برگزار نمایید.
- حتماً در جلسات از لباس و کفش ایمنی مناسب استفاده کنید.
- درباره خطرات که روزهای قبل پیش‌آمده ، علت و راه‌های پیشگیری آن صحبت کنید.
- افراد را به فکر کردن درباره مسائل ایمنی وادار کنید.
- همیشه به یاد داشته باشید که جلسات B.M جایگزین آموزش نیست .
۹٫ نتیجه‌گیری
شرایط کاری ناایمن به نحو بدی بر روحیه و انگیزه کارگران تأثیر گذاشته و ممکن است منجر به ترک کار شده و شرکت نیز ممکن است در یافتن جایگزین‌های واجد شرایط که دارای دانش و مهارت خاص مانند کارگران قبلی باشند دچار مشکل شود؛ بنابراین ایمنی و بهداشت در محیط کار به نفع سازمان بوده، زیرا دارای این مزیت می‌باشد که کارگران سالم و دارای بازده را نگه می‌دارد. این باعث کاهش غیبت از کار کارگران شده، انگیزش آن‌ها بیشتر شده و در نهایت باعث می‌شود که کارگران کمتر محیط شغلی خود را ترک کنند. مدیریت HSE اثربخش، تصویر عمومی و شهرت شرکت را نیز بهبود می‌بخشد که برای شرکت بسیار مهم می‌باشد، زیرا انتقادهای عمومی و حوادث شدید منبعی از تبلیغات بد و نامطلوب‌اند که می‌تواند پیامدهای تجاری منفی در پی داشته باشد. با در نظر گرفتن و اجرای مواردی که در این مقاله ذکر گردید، می‌توان انتظار داشت امکان وقوع خطرات جانی و مالی در کارگاه‌های ساختمانی تا حد بسیار زیادی کاهش یابد.
۱۰٫ چک‌لیست HSE
همان‌گونه که اشاره شد، چک‌لیست ایمنی برای کنترل میزان پیروی از دستورالعمل‌های ایمنی و برنامه ایمنی، بهداشت و محیط زیست پروژه HSE Plan در محیط کارگاه مورداستفاده قرار می‌گیرد. به این منظور می‌بایست برای هر یک از جبهه‌های کاری، ماشین‌آلات، تأسیسات و … چک‌لیست‌هایی مطابق اسناد مصوب مدیریت ایمنی پروژه تهیه شده و در اختیار کارشناسان HSE قرار گیرد. این چک‌لیست‌ها باید تا حد امکان ساده و کاربردی باشند. باید کارکنان آموزش داده شوند تا نسبت به تجهیزاتی که در اختیارشان قرار داده می‌شود مسئول بوده و چک‌لیست‌های مرتبط با آن‌ها را به‌طور منظم تکمیل نمایند. در این قسمت یک نمونه چک‌لیست HSE ارائه می‌شود.
